Kompetansemål

Mål for opplæringa er at eleven skal kunne bruke reglane om ansvaret som barn har

Innhald

Det lovfesta skuldansvaret for barn og ungdom
Rettsleg grunnlag for erstatningsansvaret barn har
Ansvarsregelen: Forsett eller aktløyse
Utmålings-/lempingsregelen: Rimelegheitsvurderinga
Ei eksamensoppgåve om erstatningsansvaret barn har
Eit elevsvar på eksamensoppgåve om erstatningsansvaret barn har

Det lovfesta skuldansvaret for barn og ungdom

Skuldansvaret for barn (under 18 år) er eit ansvarsgrunnlag som er lovfesta, og som byggjer på skuld.

Skadevolder	Ansvarsgrunnlag
Vaksne (over 18 år)	Den ulovfesta culparegelen
Barn	Skadeserstatningslova § 1-1
Foreldre	Skadeserstatningslova § 1-2
Arbeidsgivarar	Skadeserstatningslova § 2-1
Bilar (forsikringsselskapet)	Bilansvarslova § 4
Produkt (produsentar)	Produktansvarslova § 2-1
«Farlege bedrifter»	Det ulovfesta objektive ansvaret

Til toppen

Rettsleg grunnlag for erstatningsansvaret barn har

Historikk

Det personlege ansvaret barn har for handlingane sine, var tidlegare regulert i ikraftsetjingslova i straffelova § 22:

Eit barn under 14 år fekk altså ikkje erstatningsansvar med mindre det hadde midlar og retten fann det rimeleg. I Kristiania byrett i 1918 vart eit barn på 13 ½ år, med kr 15 000 i formue, dømd til å betale kr 2 150 for forfalsking av kvitteringar.

Skadeserstatningslova § 1-1

I 1969 kom skadeserstatningslova, og ansvaret barn har, står det om i § 1-1:

Det er altså tre vilkår som alle må vere oppfylte, for at eit barn skal bli erstatningsansvarleg:

1. Under 18 år
2. Forsettlig eller aktlaust (skuldansvar)
   Eit barn kan i teorien bli dømt på objektivt grunnlag; som arbeidsgivar, etter § 2-1, eller etter det ulovfesta objektive ansvaret. Men etter § 1-1, krevst det skuld.
3. Rimelegheitsvurdering
   Retten må finne det rimeleg å dømme barnet til erstatningsansvar.

Regelen er todelt: Vilkår for ansvar og utmåling-/lempingsregel.

Til toppen

Ansvarsregelen: Forsett eller aktløyse

«Under 18 år»

Det er ikkje sett ei aldersgrense i lova, men det følgjer av rettspraksis, juridisk teori og forarbeid at det er ei nedre aldersgrense. Ho er meir skjønsmessig og blir vurdert i medhald av skuldkravet, sjå nedanfor. Tanken bak lova var å få heimel til å gi barn under 14 år ansvar for hærverk osv. av preventive og oppsedande årsaker. Ein hadde behov for fleksible reglar, slik at dei over 14 år også kunne få lempa ansvaret.

«Som de volder forsettlig eller uaktsomt» – alder og utvikling

Skuldkravet varierer etter alder og utvikling. Såleis er dette eit culpaansvar, lik det som gjeld vaksne, der det blir teke omsyn til alder og utvikling også for barn. For barn er dette lovfesta. Ein kan ikkje krevje same forsvarlegheit og omtanke av ein 10-åring som av ein 17-åring. Ein må stille krav og forventningar til barnet ut frå den aldersgruppa det er i. Dette blir det objektive elementet i vurderinga: Ein samanliknar barnet med andre barn på same alder. Det subjektive elementet er at ein også vurderer utviklingsnivået til barnet.

• Eit objektivt element (samanlikning med andre barn)
• Eit subjektivt element (etter utviklingsnivået barnet er på)

Nærmare om det objektive elementet: Alder

I RG-1976-457 leika tre 13–14 år gamle gutar med å kaste stein på kvarandre. Éin av dei fekk det eine auget øydelagt. Skadevaldaren var 14 år og 8 månader gammal. Han hadde vist uforsvarleg framferd ved at han heldt fram med å kaste etter at kastinga hadde utvikla seg i ei farleg retning. Retten uttalte: «Selv 13–14 år gamle gutter burde ha forstått at det var farlig å fortsette.»

Den nedre aldersgrensa er skjønsmessig. Av forarbeida går det fram: «Bare i klart ekstraordinære tilfelle bør det bli tale om å tillegge barn under skolepliktig alder ansvar.» Grensa går altså ved 6–7 år. Dette er normalt eit viktig aldersskilje når det gjeld mental utvikling og forståing.

I RT-1965-1115 Klatredommen kan vi hente støtte for denne aldersgrensa indirekte. Ein gut på 7 år og 3 månader klatra opp i ei høgspentmast og fekk så store skadar at begge armane måtte amputerast ved skulderledda. Eigaren av elektrisitetsverket, kommunen, erkjende ansvar utan omsyn til skuld. Skaden vart sett til kr 350 000, der kommunen vart ansvarleg med kr 240 000, da guten måtte tole avkorting med 1/3 for medverknad til ulykka. Høgsterett viste til forarbeida og at det berre i klart ekstraordinære tilfelle bør bli tale om å gi barn under skolepliktig alder ansvar.

Ein kan likevel ikkje sjå bort frå at det bør vere høve til å gå litt lenger ned i alder når det gjeld spørsmålet om å la sjølvskulda til barnet bety noko, enn når det gjeld spørsmålet om barnet bør bli erstatningsansvarleg som skadevaldar. Høgsterett uttalte: «Jeg er enig i disse betraktninger om selvskyldevnen, som jeg mener også dekker gjeldende rett, og jeg er under atskillig tvil kommet til at Svein Eriks ansvar bør reduseres fra 1/2 til 1/3. Jeg legger da vekt på at advarsler lett blir skjøvet i bakgrunnen når det gjeld en gutt som nettopp er fylt 7 år.»

• Når barn er under skolepliktig alder, vil det altså som hovudregel vere ansvarsfri.
• Unntak kan gjerast berre i ekstraordinære tilfelle.

Nærmare om det subjektive elementet: Utvikling

Normalt vil utvikling følgje alderen. Men dersom dette ikkje er tilfellet, er det utviklinga som avgjer skuldspørsmålet. Det går fram av forarbeida: «Det bør være adgang til å ta et visst hensyn til ikke bare alder (…), men også det modenhetstrinn barnet står på. Det kan for eksempel være rimelig å legge til grunn en strengere aktsomhetsnorm overfor en 12-årig skadevolder som står på 15-årstrinnet i sin intellektuelle utvikling, enn overfor en 12-årig skadevolder som står på 9-årstrinnet.»

Også fysisk utvikling kan vere relevant. I RG-1975-186 Skøytebanedommen hadde to 9-åringar starta eit slagsmål. Den eine sparka den andre, som låg på isen, slik at han mista fire tenner. Han som sparka, var «usedvanlig velutviklet», og det at handlinga var så grov, gjorde utslaget.

Til toppen

Utmålings-/lempingsregelen: Rimelegheitsvurderinga

«rimelig under hensyn til alder, utvikling, utvist adferd, økonomisk evne og forholdene ellers»

I § 1-1 utgjer økonomisk evne eit moment i spørsmålet om utmåling og lemping. Erstatningsansvaret kan bli sterkt nedsett eller falle bort etter denne rimelegheitsvurderinga. Her blir det teke omsyn til:

• Alder
• Utvikling
• Åtferd
  Grovt klanderverdig handling taler imot lemping.
• Økonomisk evne
  Ansvarsforsikring kan spele inn. Har barnet slik forsikring eller er dekt av forsikringa til foreldra, vil manglande betalingsevne hos barnet vere irrelevant.
• Forholda elles
  Døme: Barnet har vakse opp i eit uheldig miljø.

Til toppen

Ei eksamensoppgåve om erstatningsansvaret barn har, gitt våren 2013

Oppgåve 1

Morten Iversen har ein son, Emil. Han er 9 år gammal. Morten er skild og har den daglege omsorga for Emil.

Dei bur i ein einebustad med stor plen. Morten bestemmer seg for å kjøpe ein traktorklippar, slik at det skal bli lettare å klippe plenen. Emil får sitje på med faren når han klipper plenen. Etter kvart får sonen styre traktorklipparen, og seinare får han også køyre klipparen aleine mens faren ser på. Faren er svært oppteken av at Emil skal køyre sakte og forsiktig.

Ein dag har Emil mast seg til å klippe plenen, og faren står som vanleg og ser på. Med eitt oppdagar han at det kjem røyk ut av kjøkkenglaset som står ope. Han spring inn og ser at han har gløymt middagen han hadde sett på komfyren rett før Emil kom og ville klippe plenen. No har middagen teke fyr, men Morten får sløkt han med brannsløkkingsapparatet som heng i gangen. Etterpå begynner han å rydde kjøkkenet og tenkjer ikkje lenger på Emil som klipper plenen.

Emil held fram med å klippe plenen etter at faren forsvann. Etter ei stund gir han full gass og mistar kontrollen over traktorklipparen. Det endar med at han køyrer inn i hagen til naboen, Fatima Singh. Han køyrer først gjennom grønsakhagen hennar, og ferda stansar ikkje før han treffer terrassen hennar. Der har Fatima hengt eit persisk teppe til lufting. Teppet blir rive sund av klipparen.

Fatima seier til Morten at Emil må betale for skaden han har påført henne. Ho anslår at det vil koste kr 1 200 å kjøpe grønsakene som vart øydelagde. Det persiske teppet er det ikkje mogleg å reparere. Ho kjøpte teppet for eitt år sidan for kr 29 000. Morten meiner at sonen ikkje har noko ansvar for det som hende, og at det heile var eit hendeleg uhell som sonen ikkje kan klandrast for. Emil har heller ikkje pengar å betale med. Fatima seier at dersom sonen ikkje er ansvarleg, så må faren vere det. Morten avviser dette. Han meiner at skaden ikkje hadde skjedd dersom middagen ikkje hadde teke fyr.

• Drøft dei rettslege problema oppgåva reiser.

Til toppen

Eit elevsvar på oppgåva om erstatningsansvaret barn har, gitt våren 2013

Dette er eit elevsvar. Forlaget har fått løyve til å publisere svaret mot anonymisering. Kandidaten fekk karakteren 6. Vi skal leggje til at nivået på dette svaret er så høgt at dersom karakterskalaen hadde gått høgare, er det sannsynleg at kandidaten framleis hadde nådd toppkarakter. På nettsida til Utdanningsdirektoratet ligg det fleire svar med ulike karakterresultat.

OPPGÅVE 1

Saka gjeld drøfting av erstatningsansvar for ein mindreårig og foreldra hans og er såleis regulert av skadeserstatningslova av 13. juni 1969 nr. 26, jf. §§ 1-1, 1-2.

Rettsspørsmålet denne saka reiser, er om nokon er heilt eller delvis erstatningsansvarleg overfor den skadelidde Fatima Singh. Singh hevdar at skadevaldaren Emil Iversen på 11 år og faren hans, Morten Iversen, er ansvarlege for skaden, og at dei derfor skal betale kr 31 200 som økonomisk kompensasjon for det tapet ho har fått. Morten avviser dette kravet. Rettsspørsmåla blir drøfta og løyste kvar for seg nedanfor.

Er Emil erstatningsansvarleg?

Ansvarsgrunnlaget

For at eit barn skal kunne bli erstatningsansvarleg, må det liggje føre ansvarsgrunnlag, dette skuldkravet går fram av § 1-1. Den mindreårige må anten ha handla med forsett eller aktløyse. Det er ingen haldepunkt til å kunne hevde at Emil handla med forsett.

Neste spørsmål er så om skaden oppstod som følgje av aktløyse, eller om hendinga var eit hendeleg uhell. Morten Iversen hevdar at det som skjedde, må vere eit hendeleg uhell. Dette inneber at Emil ikkje kan klandrast for skaden og dermed ikkje vil bli erstatningsansvarleg på grunnlag av §1-1. I vurderinga av om Emil handla aktlaust, må ein spørje om eit vanleg, velutvikla barn i same alder og livssituasjon ville gjort den same handlinga. I denne vurderinga blir det lagt vekt på moment som er utvikla gjennom rettspraksis. Momenta må drøftast på grunnlag av alderen på og utviklingsnivået til barnet.

Det første relevante momentet er om han burde handla annleis. Dette er heilt klart. Faren var oppteken av at han skulle køyre sakte og forsiktig, noko han ikkje gjer når han gassar på. Det taler for at han har opptredd aktlaust. Eit anna moment som må vurderast, er om Emil burde innsett risikoen for å kunne miste kontrollen over grasklipparen idet han gassar på. Emil er 9 år, og etter faktum er det ingen opplysningar som hevdar han ikkje er velutvikla. Han kunne for så vidt innsett risikoen for å miste kontrollen på førehand, men det kan nok likevel ikkje stillast krav til at ein 9-åring burde innsett ein slik risiko på førehand. Under tvil har han derfor handla innanfor det ein kan forvente av ein 9-åring.

Sidan svaret på aktsemdsnorma er ja, kan ikkje Emil klandrast for skaden etter denne vurderinga. Dette taler for at det var eit hendeleg uhell.

Skøytebanedommen er ein relevant dom på området, (RG 1975-186). Likskapen med denne dommen og Emils sak er at begge gutane var 9 år. Guten i dommen fekk erstatningsansvar på grunnlag av grov aktløyse. Det er stor skilnad i samanlikning med drøftinga av Emils skuldansvar. Når vi tek Emils skuldansvar og samanliknar med denne dommen, taler også det for at skaden er innanfor grensa for hendeleg uhell.

Ein annan relevant dom til å kaste lys over saka er Sykkeldommen (RT 2003-433). Likskapen mellom denne saka og dommen er at i begge tilfella var det tvilsamt om barnet handla aktlaust, eller om det var eit hendeleg uhell. I denne Sykkeldommen kom retten til at det ikkje låg føre aktløyse, sjølv om barnet var 11 år, altså to år eldre enn Emil. Dette taler også for at Emil ikkje har opptredd aktlaust.

Eit tredje moment som det kan leggjast vekt på for å vurdere Emils eventuelle aktløyse, er det som er kalla «7-årsregelen». Denne regelen går ut på at både forarbeid og rettspraksis tilseier at det skal svært mykje til før eit barn under skolepliktig alder blir erstatningsansvarleg. Emil er berre to år eldre enn det som står i denne regelen. Dette er dermed enda eit moment som taler for at Emil ikkje handla aktlaust ut frå alderen.

Etter ei samla vurdering av lov, rettspraksis og forarbeid kan det ikkje konkluderast med at Emil har handla aktlaust, det heile er eit hendeleg uhell.

Årsakssamanheng, påreknelegheit og økonomisk tap

Eit eventuelt ansvar for Emil må også vurderast etter dei tre andre hovudvilkåra. For det første må det liggje føre årsakssamanheng. Dette er ei objektiv vurdering. Her kan vilkårslæra som er utleidd av rettspraksis, leggjast til grunn: Ein må spørje om skaden ville ha skjedde dersom den påståtte handlinga ikkje hadde vorte gjord. Skaden på grønsakhagen og teppet til Singh hadde ikkje komme dersom ikkje Emil mista kontrollen over traktorklipparen. Altså ligg det føre årsakssamanheng.

Eit anna hovudvilkår er påreknelegheit. Dette kan vurderast etter om skaden var openberr frå Emils perspektiv. Etter aktsemdsvurderinga ovanfor er skaden ikkje pårekneleg med omsyn til alderen hans. Det ligg ikkje føre påreknelegheit.

Eit siste vilkår er økonomisk tap. Faktum tilseier at det ligg føre eit tap på til saman kr 30 200. Altså er det eit dokumentert tap.

Sidan berre tre av dei fire hovudvilkåra for erstatningsansvar er oppfylte, kan ikkje Emil kjennast erstatningsansvarleg etter §1-1.

Konklusjon: Emil blir frifunnen for erstatningsansvar

(Subsidiær drøfting: For å gjennomføre ei rimelegheitsvurdering etter § 1-1 føreset eg at Emil hadde skuldansvar.)

Rimelegheitsvurdering

Sjølv om det blir konkludert med at det ligg føre eit erstatningsansvar for Emil, er det likevel grunn til å vurdere om dette er rimeleg, jf. § 1-1. Denne vurderinga fungerer som ein lempingsregel. Ifølgje denne regelen skal det takast omsyn til mellom anna moment som åtferda som er vist, økonomisk evne og forholda elles.

Faren hevdar at Emil ikkje har pengar til å betale erstatning. Sidan dette tilseier at Emil ikkje har økonomisk evne, taler det for at det vil vere urimeleg tyngjande å halde han erstatningsansvarleg.

Etter momentet «åtferda som er vist», må ein vurdere om handlinga var grov, eller om det er snakk om simpel aktløyse. Handlinga kan i dette tilfellet ikkje karakteriserast som grov. Etter dette momentet taler det også for at det er urimeleg å gi Emil erstatningsansvar.

I momentet «forholda elles» nemner forarbeida mellom anna at det skal leggjast vekt på om den skadelidde eller skadevaldaren hadde forsikringsavtale, som er i samsvar med erstatningsretten med omsyn til pulverisering. Dette er det ikkje opplyst om i saka, og det kan derfor ikkje takast omsyn til det i rimelegheitsvurderinga.

Etter ei totalvurdering av erstatningsvilkåra og rimelegheitsvurderinga bør det konkluderast med at det ikkje er grunnlag for å halde Emil erstatningsansvarleg.

Konklusjon: Emil blir frifunnen for erstatningsansvar.