Kompetansemål

Mål for opplæringa er at eleven skal kunne

• bruke reglane om det subjektive ansvaret.

Innhald

Det ulovfesta skuldansvaret
Ulike gradar av skuld
Aktsemdsnorma
Moment som blir vektlagde i culpavurderinga
Risiko for skade
Handlingsalternativa til skadevaldaren
Tidsmomentet
Synlegheitsmomentet
Brot på skrivne og uskrivne reglar

Det ulovfesta skuldansvaret

Eit grunnleggjande skilje i erstatningsretten går mellom ansvar på subjektivt grunnlag og ansvar på objektivt grunnlag. Skuldansvaret for vaksne (over 18 år) er eit ansvarsgrunnlag som er ulovfesta, og som byggjer på skuld. Skuld heiter culpa på latin. Ansvar etter skuldregelen er kalla culpaansvar. Utvist culpa vil seie ei uforsvarleg (aktlaus) handling. Culparegelen står sterkt både nasjonalt og internasjonalt, og grunnen til det er nok at han «tilfredsstiller dyptliggende etiske følelser og behov i den menneskelige natur» (Vinding Kruse).

Til toppen

Ulike gradar av skuld og kva det har å seie for erstatningsansvar

Det er ein alminneleg regel at den som har handla aktlaust, er ansvarleg for det tapet vedkommande er skuld i. Dette ansvaret er gjerne kalla culpaansvaret eller ansvar på subjektivt grunnlag.

Vi opererer med tre gradar av skuld i erstatningsretten.

1. Aktløyse (culpa levis) kan vere både bevisst og ubevisst. Bevisst er aktløysa når skadevaldaren er klar over at han eller ho utset omgivnadene for ein uønskt risiko. Ubevisst er aktløysa når skadevaldaren burde ha innsett at han eller ho skapte ein slik risiko. Det er aktløyse når handlinga vik av frå det som er forsvarleg.
2. Grov aktløyse (culpa lata) er det når sannsynet for skade er ytterlegare auka som følgje av hans eller hennar handling. Det er eit større avvik frå forsvarleg handling, det vil seie nærmast likegyldigheit og sterkt klanderverdig. Dette får noko å seie med omsyn til om den skadelidde har krav på oppreising. For å få oppreising krevst det forsett eller grov aktløyse, jf. skadeserstatningslova § 3-5. Ansvaret til skadevaldaren og regressen frå forsikringsselskapet blir også utvida i slike tilfelle, jf. skadeserstatningslova § 4-2 nr. 1 pkt. a.
3. Forsett er det snakk om når skadevaldaren er seg bevisst eller må ha innsett at skaden svært sannsynleg ville komme som følgje av hans eller hennar handlemåte. Det er ikkje eit krav om at skaden må ha vore ønskt.

I erstatningsretten er det viktig å trekkje grenser mellom handlingar som er aktlause og handlingar som ikkje er subjektivt klanderverdige eller rettmessige. Dersom skaden skuldast eit hendeleg uhell, er handlinga rettmessig, og erstatningsansvar er uaktuelt. Dette er kalla nedre grense for skuldansvar.

Oppetter grensar aktløyse mot grov aktløyse og forsett. Normalt speler det inga rolle kor aktlaus ei handling er, fordi tapet til den skadelidde skal erstattast uansett. Men om ei handling er utført med simpel aktløyse, ved grov aktløyse eller ved forsett, kan få noko å seie for utmålinga av nokre erstatningskrav.

Skuldgrad	Forklaring	Erstatningsansvar?
Forsett	Skadevaldaren er seg bevisst eller må ha innsett at skaden svært sannsynleg ville komme som følgje av hans eller hennar handlemåte.	Ja (krevst i § 3-7)
Grov aktløyse (culpa lata)	Sannsynet for skade har auka enda meir som følgje av hans eller hennar handling. Større avvik frå forsvarleg handling. Nærmast likegyldigheit, sterkt klanderverdig.	Ja (krevst i § 3-5 og § 4-2)
Aktløyse (culpa levis/simpel aktløyse)	Bevisst (skadevaldaren er klar over at han eller ho utset omgivnadene for ein uønskt risiko), eller ubevisst (skadevaldaren burde ha innsett at han eller ho skapte ein slik risiko). Det er avvik frå forsvarleg handling.	Ja
Hendeleg uhell		Nei

Skuldgrad	Erstatningsansvar	Forsikringsdekning
Forsett (med vilje)	Skuldansvar	Nei
Grov aktløyse	Skuldansvar	Ja
Aktløyse	Skuldansvar	Ja

Til toppen

Aktsemdsnorma

Når ansvar etter culpa-regelen er kalla ansvar på subjektivt grunnlag, er det fordi det er handlemåten til skadevaldaren det blir reagert mot. Ansvar oppstår ved aktløyse – uforsvarleg åtferd.

Norma er forankra i det som på vedkommande livsområde er ein tilfredsstillande, forsvarleg handlemåte. Spørsmålet er korleis ein fornuftig aktsam person ville ha handla i ein tilsvarande situasjon. Men det er også eit spørsmål om skadevaldaren kunne ha handla annleis og dermed unngått skaden. Vi spør om skadevaldaren har handla slik ein med rimelegheit kan krevje av han eller henne. Den som oppfører seg i samsvar med skikk og bruk, sedvanar og den alminnelege rettsoppfatninga, vil normalt ikkje handle aktlaust.

I RT-1973-1364 Ubåtdommen var det ein ubåt som øydela trålen til ein fiskebåt. Mannskapet hadde stolt på sonarutstyret. Høgsterett vurderte om ubåtsjefen hadde handla aktlaust, og uttalte: «… slik som de (mannskapet) måtte se situasjonen, har opptrådt normalt og forsvarlig, og ikke kan bebreides noen uaktsomhet.» I RT-1980-1299 sa Høgsterett: «Jeg kan således ikke finne at det er fremkommet noe som viser at man ved dette sykehus har fulgt rutiner som fraviker den vanlige sikkerhetsmessige standard ved norske sykehus.»

I RT-1969-560 Fortauet i Ålesund var det ei kvinne som ramla på eit fortau og pådrog seg ein ryggskade. Høgsterett vurderte spørsmålet om gardeigaren hadde utvist aktløyse ved ikkje å rydde fortauet for snø og strø det. Høgsterett fann at det ikkje var ei plikt til å gjere dette straks etter snøfall, men «innen rimelig tid og på forsvarlig måte ettersom forholdene tilsier det (…) gårdeieren har gjort det man med rimelighet kunne forlange av ham under de foreliggende omstendigheter».

I RT-1959-666 Steinrasdommen hadde vegvesenet ikkje sett i verk dei sikringstiltaka «man med rimelighet kunne forlange under de foreliggende omstendigheter». I RT-1963-161 Pantocaindommen var det ein marinelege som behandla ein løytnant for bløding i det venstre auget. Legen la ein pantocaintablett direkte på auget, og synet gjekk tapt. Legen hadde ikkje lese den tyske bruksrettleiinga som sa at tabletten skulle løysast opp først. Pilleglaset var feilplassert i ei anna eske, og legen hadde trudd det var korrekt eske. Høgsterett slutta seg til vurderinga frå lagmannsretten: «Som utgangspunkt for vurdering av legens forhold må man vurdere hva som bør ventes av en fornuftig og ordentlig, men like ung og uerfaren lege, som ikke er spesialist.» Legen var nettopp ferdig med det medisinske studiet sitt. Han vart frikjend.

Etter dette ser vi at det er det alminnelege åtferdsmønsteret på det aktuelle livsområdet ein må knyte vurderinga til. Ikkje ideelle eller urealistiske strenge krav, men dei menneskelege krava blir lagde til grunn i vurderinga. Kravet til forsvarleg åtferd blir knytt til den praksisen og erfaringa som den handlande faktisk har.

Til toppen

Moment som blir vektlagde i culpavurderinga

Der culpavurderinga må gjerast på ulovfesta grunnlag, må vi studere rettspraksis og juridisk teori for å finne rettleiing. Desse momenta er relevante:

• Risiko for skade – skadeevna
• Risiko for stor skade
• Handlingsalternativa til skadevaldaren
• Tidsmomentet
• Skadeevna må ha vore synleg eller pårekneleg
• Å vere ukjend med faktiske forhold
• Tidspunktet for risikovurderinga
• Normer gitt ved lov eller forskrifter

Til toppen

Risiko for skade

Jo større risikoen for skade er i kvart enkelt tilfelle, desto større grunn er det til å vere varsam og forsiktig. Eventuelt kan ei la vere å handle eller handle på ein annan måte. Krava til forsvarleg åtferd blir skjerpa når ein kjem inn på risikofylte område.

Det er til dømes strengare aktsemdsnormer ved kontroll av temperaturmålarar på eit atomkraftverk enn ved kontroll av tomflasker i ein fabrikk som produserer mineralvatn. I saker som gjeld ansvaret til huseigarar, har Høgsterett lagt vekt på om huset ligg i ei gate med mykje ferdsel eller ikkje. Det same gjeld forretningsbygg. Vedlikehaldet må vere betre der det er ope for publikum, enn der berre tilsette ferdast. Årsaka er at risikobiletet er ulikt.

Auka risiko

RT-1967-697 Lierdommen kan illustrere dette. Ein lastebileigar tømde privetinnhaldet (privet = utedo) frå kommunale leigegardar i ein bekk slik at det vart skadar i eit aureklekkjeri og eit anlegg for kyllingoppdrett som brukte vatnet som kjelde for reint vatn. Høgsterett trekte fram dei forholda som auka risikoen for skade:

• «Stort kvantum» – betydeleg risiko for skadepotensial
• «På den varmeste årstiden (juli)» – risikoen for skade hadde vore mindre i november
• «Tidspunktet var i våronna, slik at man ikke uten videre kunne plassere privetinnholdet hos en gårdbruker» – risikoen for feilplassering auka i ei så travel tid for dei som elles kunne tenkjast å ta imot privetinnhaldet

Risikofylt verksemd

RT-1959-1244 Kleppdommen gjaldt øvingsskyting på banen til eit skyttarlag. Det skjedde ei skyteulykke der. Spørsmålet var om manglande instruks om dobbeltkontroll av geværa var aktlaust. Høgsterett svarte stadfestande på dette og uttalte: «Denne mangel på ordning av øvelsesskyting må karakteriseres som uforsvarlig når man ser hen til de faremomenter som er til stede ved all skarpskyting. Spesielt finner jeg det uforsvarlig at det ikke var gitt en alminnelig instruks om dobbeltkontroll.» Øvingsskyting er ei risikofylt verksemd, og da stiller ein store krav til kontrollen med at geværa er tomme når skytinga er over. Sannsynet for skade aukar når ein ikkje har slik kontroll.

Betydeleg faremoment

I RT-1967-597 Asfaltklumpdommen jobba ein entreprenør for kommunen og hadde fått løyve av kommunen til å kaste asfalt ut av eit vindauge i 4. etasje. Vilkåret var at han sørgde for avsperring og vakthald. Dette siste skjedde ikkje. Ein 6 år gammal gut fekk ein asfaltklump i hovudet. Det vart tilkjent erstatning fordi det innebar «et betydelig faremoment å kaste asfalt ut mot åpen gate, med en god del trafikk, og der det ferdes barn».

Jo meir omfattande skadar som kan bli resultatet, desto meir aktsam må ein vere. Ein kan ikkje handtere ei kasse murstein og ei kasse nitroglyserin på same måten.

Til toppen

Handlingsalternativa til skadevaldaren

Spørsmålet her er om skadevaldaren burde ha valt eit anna handlingsalternativ slik at skaden ville vore unngått. Det same gjeld spørsmålet om skadevaldaren kan klandrast for ikkje å ha sett i verk tilstrekkelege kontrolltiltak. Dette var tilfellet i RT-1967-697 Lierdommen der kommunen burde ha kravd bevis for at privetmassen var plassert på ein forskriftsmessig måte. I RT-1967-597 Asfaltklumpdommen burde bygningssjefen ha kontrollert at det var etablert eit vakthald.

Det krevst ei alternativ handling der dette er praktisk mogleg. Vurderinga skal knytast til den kunnskapen ein hadde på handlingstidspunktet, ikkje til etterpåklokskap.

Til toppen

Tidsmomentet

Spørsmålet er om skadevaldaren hadde rimeleg god tid til å vurdere handlingsalternativa, eller om han handla under tidspress. Dersom det er handling under tidspress, blir dette vurdert mildare.

Vi kan illustrere momentet med operasjonssituasjonar på sjukehus. I RT-1980-1299 var det spørsmål om erstatningsansvar for eit sjukehus. Ei kvinne vart i samband med ein operasjon påført skade på ulnarisnerven (i armen). Ein gjekk ut frå at skaden kom under sjølve operasjonen eller i den postoperative fasen ved trykk i olbogeleddet. Pasienten kravde erstatning av sjukehuset, men fekk ikkje medhald. Det var ikkje sannsynsovervekt for at skaden kunne førast attende til forhold der personalet kunne klandrast for aktløyse. Sjukehuset vart frifunne for erstatningsansvar fordi «den som har ansvaret for anestesien, skal passe på armen. Det hviler imidlertid en rekke andre og viktige plikter på denne sykepleieren, og da ulnaris-skader er meget sjeldne og enda sjeldnere dersom armen først er riktig plassert, må dette sies å være en mindre detalj. Anestesisøsteren kan i det utløsende tidsrom ha hatt og måttet ha sin oppmerksomhet henvendt på andre og viktigere oppgaver (enn å passe på armen)». Ho hadde derfor ikkje opptredd aktlaust sett i lys av tidsmomentet.

Til toppen

Synlegheitsmomentet

Skal det kunne bli erstatningsansvar, må skadeevna ha vore synleg eller pårekneleg for skadevaldaren. Det vil seie at han eller ho forstod eller burde forstått at det låg føre ein risiko for skade på omgivnadene. Motsett: Dersom skadevaldaren ikkje forstod eller burde forstått dette, skal han eller ho frifinnast for erstatningsansvar. I RT-1973-1364 Ubåtdommen verken forstod eller burde mannskapet forstått at sonaranlegget ikkje tok inn ein trål. Dei hadde derfor ikkje høve til å sjå skaderisikoen. I RT-1967-697 Lierdommen meinte Høgsterett at kommunen måtte rekne med at tømming av privetinnhaldet kunne skje på feil stad (i bekken). Dei kjende eller burde kjent til risikoen for feilplasseringa.

Til toppen

Brot på skrivne og uskrivne reglar

Dersom skadevaldaren har brote ein skriven eller uskriven regel som direkte tek sikte på å hindre skadar han eller ho har vore årsak til, vil erstatningsansvar normalt bli resultatet. I RT-1967-697 Lierdommen låg det føre klare brot på helseforskriftene, og kommunen vart klandra for ikkje å ha sørgt for at tømminga av privetinnhaldet vart gjord i tråd med disse. Har skadevaldaren følgt dei gitte reglane, er utgangspunktet at han eller ho blir frikjend. Dette var tilfellet I RT-1969-560 Fortauet i Ålesund, der gardeigaren hadde rydda fortauet i samsvar med politivedtektene for Ålesund. Sjå også omtalen i læreboka av RT-1987-1346 Skibakkedommen og RT-1959-1244 Kleppdommen.