Kompetansemål

Mål for opplæringa er at eleven skal kunne

• bruke reglane om ugildskap

Innhald

Ugyldigheitsgrunnane
Verknad av ugyldigheit
Kvifor har vi reglar om ugyldigheit?
Meir om avtalelova § 33
Meir om avtalelova § 36
Avtalelova §§ 31, 33 og 36 nytta i ei eksamensoppgåve (vår 2015)

Ugyldigheitsgrunnane

Sjølv om ein bindande avtale er inngått etter avtalelova § 7, kan han seinare kjennast ugyldig på grunn av dette:

Manglar ved partane

• Mindreårige eller umyndiggjorde, jf. verjemålslova §§ 9 og 22.
• Sinnssjuk person, dersom personen var motivert av sinnssjukdommen ved avtaleinngåinga. Denne regelen er ulovfesta.

Manglar ved avtaleinngåinga

• Tvang, jf. avtalelova § 28 og § 29
• Svik, jf. avtalelova § 30
• Åger og utnytting, jf. avtalelova § 31
• Feilskrift, jf. avtalelova § 32
• Mot ærlegdom og god tru, jf. avtalelova § 33

Ulovfesta tilvertingsmanglar

• Falsk
• Forfalsking
• Feilsending

Manglar ved innhaldet

• I strid med lov eller ærbarheit, jf. NL 5-1-2. Dette er umoralske avtalar. Døme: Avtale om heleri.
• I strid med ufråvikeleg lov. Døme: Forbrukarkjøpslova § 3.
• Urimelege avtalar, jf. avtalelova § 36.

Manglar ved forma

Utgangspunktet er formfridom, men …

• … nokre avtalar må vere skriftlege. Døme: ektepakter, jf. ekteskapslova § 54, testament, jf. arvelova § 49 og oppseiing, jf. arbeidsmiljølova § 15-4.

Til toppen

Verknaden av ugyldigheit

Avtalen blir erklært heilt ugyldig ved

• umyndigheit
• falsk og forfalsking
• grov tvang
• mot ærbarheit
• mot ufråvikeleg lov

Avtalen blir erklært delvis ugyldig ved

• kontrakt med urimeleg pris
• avtalar som det har vorte urimeleg å oppfylle
• elles dei andre ugyldigheitsgrunnane

Til toppen

Kvifor har vi reglar om ugyldigheit?

Formåla bak reglane om ugyldigheit å …

• … verne den svake parten
• … vareta samfunnsøkonomiske omsyn
• … verne samfunnsmoralen

Til toppen

Meir om avtalelova § 33

Dette er ein generell regel om uærlegdom. Forhold som elles går inn under §§ 29–31, kan like gjerne bli vurderte etter § 33.

Vilkåra for ugyldigheit etter § 33 er: Det må …

• … liggje føre omstende da avtalen vart til. Døme: Hesten var halt sjølv om han vart seld som travhest.
• … reknast med at motparten kjende til omstendet på avtaletidspunktet. Utgangspunktet er altså at motparten har visst om omstendet. Men både rettspraksis og teori har lagt til grunn at også tilfelle der motparten burde ha visst om omstendet, blir ramma. Døme: Motparten visste ikkje om at hesten var halt, men han burde ha visst det. Også der motparten burde kjend til omstendet etter avtaletidspunktet, kan bli ramma. Denne etterfølgjande vonde trua må da vurderast etter avtalelova § 39.
• … stride mot ærlegdom og god tru at motparten gjer avtalen gjeldande. Døme: Det må vere uheiderleg å halde kjøparen av hesten til avtalen.

I tillegg er det eit vilkår som ikkje går fram av lovteksten: Ifølgje rettspraksis, må …

• … omstendet ha verka motiverande. Døme: Kjøparen av hesten ville ikkje ha kjøpt hesten dersom ho visste at hesten var halt.

Omstende som har ført til ugyldig avtale etter rettspraksis, er:

• Løfte som er gitt svikefullt, i rus eller i ein unormal sinnstilstand, utnytting av avhengigheitsforhold eller av manglande erfaring ein part har på eit bestemt livsområde.
• RT-1959-1048: Ein småbrukar kjøpte ein landeigedom for kr 158 000. Han greidde ikkje å skaffe pengane. Høgsterett meinte at avtalen var uheiderleg etter avtalelova § 33, fordi seljaren var ein erfaren forretningsmann, mens kjøparen var uerfaren. Kjøparen hadde «ingen forståelse av vanskeligheten med å skaffe lån». Kjøparen «satte sin tilværelse inn på en kontrakt som om den ble opprettholdt som bindende, måtte føre til at han mistet småbruket uten mulighet for å erverve eller beholde den nye eiendom». Vidare forstod seljaren at det var eit «håpløst foretagende» for kjøparen å gjennomføre handelen.

Til toppen

Meir om avtalelova § 36

Denne regelen kan nyttast til å setje ein avtale heilt eller delvis til side, både når det gjeld forhold ved avtaleinngåinga og etterpå. Derfor blir regelen også kalla «generalklausulen». Vilkåra er at avtalen vil

• verke urimeleg
• eller vere i strid med god forretningsskikk

Moment:

• Innhaldet i avtalen. Døme: For høg eller låg pris eller urimelig ubalanse i ytingane.
• Stillingane partane er i. Døme: Ein «profesjonell» som utnyttar ein svak og underlegen motpart.
• Forhold ved inngåinga av avtalen. Døme: Svik, tvang og utnytting. Det krevst mindre svik, tvang og utnytting etter avtalelova § 36 enn etter §§ 28-33. Og § 36 opnar for at avtalen berre blir delvis ugyldig, i motsetning til i §§ 28–33.
• Forhold som har komme til seinare. Døme: Bunden i ein avtale der prisen er urimeleg låg i forhold til marknadsprisen, slik som i Skjelsvikdommen RT-1988-295.
• Høgsterett har vurdert avtalelova § 36 i mange saker. Til sjuande og sist blir det utslagsgivande for dommen kva som er eit rimelig resultat i saka.

Avtalar som har vorte vurderte som urimelege av Høyesterett, er:

• Svikefull åtferd og avtalebrot: RT-2008-1365 «Munchmåleridommen»
• Uforanderleg festeavgift over mange år: RT-1988-295 Skjelsvikdommen
• Utnytting av ruspåverka og svak motpart. Tingrettssak 28.10.2009 «Pushwagnerdommen»
• Misforhold mellom yting og motyting.
  RT 2014-351 Leige av fallrettar:
  Avtale mellom kraftselskap og grunneigar om plikt til å inngå avtale om leige av fallrettar i 50 år mot å betale 50 % av overskotet, dette utan at grunneigaren skulle komme med noka form for motyting.

  Høgsterett viste til RT-2012-1537 og sa dette om rimelegheitsstandarden:
  «Avtalelova § 36 gir domstolene anledning til å sette til side eller revidere en avtale blant annet når denne på grunn av endrede forhold er blitt urimelig for en part, og til å endre avtalen for å avbøte fortsatt urimelighet. Terskelen for lemping er høy – det er de helt klare urimeligheter som rammes. For avtaler mellom næringsdrivende kreves spesielt mye. Jeg viser til Rt. 2003 side 1132 avsnitt 46, hvor førstvoterende bruker karakteristikken 'kvalifisert urimelig' for å angi grensen. En eventuell revisjon skal dessuten være begrenset til det som er nødvendig for å avbøte den kvalifiserte urimeligheten - målet er altså ikke å oppnå et mest mulig balansert avtaleforhold.
  (…) Det helt dominerende trekket ved avtaleforholdet slik det framstår etter at man fikk kunnskap om 1935-avtalen, er at det gir Hoff rett til 50 % av overskuddet som kraftproduksjonen frambringer i en tidsperiode av 50 år, uten at det ytes noe fra Hoff sin side. En slik avtale bryter med det sentrale prinsippet i kontraktsretten om at "[h]ver av partenes ytelse bygger på forventningen om den annen parts motytelse som vederlag for egen prestasjon", se Haaskjold, Kontraktsforpliktelser, 2. utgave, side 449–450. At Hoff ikke er i posisjon til å levere sin ytelse, er et åpenbart brudd på partenes forutsetning da avtalen ble inngått. Når denne balansen i kontraktsforholdet så totalt forrykkes, som i vår sak, framstår en plikt for Helgelandskraft til å oppfylle sin del av avtalen som kvalifisert urimelig. At det her dreier seg om et betydelig vederlag - av Hoff oppgitt til et antatt neddiskontert beløp på til sammen ca. 30 millioner kroner - som skal erlegges over en lang tidsperiode, bidrar til å forsterke urimeligheten.»

  Høgsterett kom til at avtalen var ugyldig, sjølv om det var kraftselskapet som var den profesjonelle parten og grunneigaren den svake.

Til toppen

Avtalelova §§ 31, 33 og 36 nytta i ei eksamensoppgåve (vår 2015, oppgåve 3)

Oppgåva

Ole Henriksen er styremedlem i Veteranbilforeininga. Etter årsmøtet i januar 2015 går han saman med ein del andre medlemmer til den lokale puben.

På puben blir Ole sitjande saman med Rolf Lund. Ole får ein telefon frå sonen sin, Gard, og går bort frå bordet for å snakke med han. Gard fortel at han har store økonomiske problem i firmaet sitt. Tidlegare på dagen fekk han beskjed om at dersom han ikkje skaffar kr 380 000 innan kl. 12 dagen etter, vil firmaet hans bli slått konkurs. Han har ikkje greidd å skaffe pengane i løpet av dagen. Dei økonomiske problema han har fått, kjem av nokre uheldige disposisjonar som har gitt han store tap. Framtida ser lys ut, men kreditorane er ikkje villige til å la han drive vidare. Dersom han blir slått konkurs, vil store framtidige verdiar forsvinne. Gard spør om faren kan hjelpe han. Ole svarer at han ikkje veit korleis han kan skaffe eit så stort beløp på så kort tid.

Etter telefonsamtalen set Ole seg saman med Rolf igjen. Rolf skjøner at noko har hendt, og spør kva som er gale. Ole fortel om problema sonen har, og at han treng kr 380 000 innan kl. 12 dagen etter. Ole seier at han ikkje veit korleis han skal klare å skaffe pengane på så kort tid. Rolf føreslår da at Ole sel veteranbilen sin, ein 12-sylindra Packard 1936-modell, som han meiner må ha ein verdi på mellom kr 600 000 og kr 800 000. På auksjonar i USA har desse bilane nærma seg ein million kroner i pris. Ole er samd i verdisetjinga, men trur det vil ta lang tid å selje ein så verdifull veteranbil. Det er også lenge til neste auksjon. Rolf seier han kan kjøpe bilen av Ole. Betalinga skal han få morgonen dagen etter. Ole ser her ein sjanse til å redde sonen frå konkurs. Samstundes er det ein smertefull tanke å kvitte seg med ein bil han har lagt ned så mykje arbeid i. Ole seier han må ut i frisk luft for å tenkje seg om. Det er greitt for Rolf. Ute ringjer Ole til Gard og seier at han kan skaffe pengane, men han fortel ikkje korleis. Gard blir så glad at han begynner å gråte.

Etter dette går Ole inn og seier at han er villig til å selje bilen. Rolf får tak i penn og papir og skriv ein kontrakt der Ole sel sin Packard 1936-modell til Rolf. Kjøpesummen set han til kr 380 000. Ole reagerer sterkt når han ser prisen for bilen. Han gir uttrykk for at Rolf på det grovaste utnyttar problema som har oppstått. Han minner Rolf om at dei var samde om at bilen eigentleg har ein mykje høgare verdi, og meiner at bilen i alle fall ikkje bør seljast for under kr 700 000. Rolf peiker på den vanskelege situasjonen Ole har komme i på grunn av problema til sonen. Etter det han meiner, bør Ole vere takksam for at han får det beløpet han treng for å redde sonen frå konkurs. Dersom Ole meiner han kan få selt bilen for meir enn kr 380 000 i løpet av kvelden og neste føremiddag, må han gjerne det. Men da gjeld ikkje tilbodet hans lenger.

Det endar med at begge underteiknar kontrakten. Neste dag får Gard pengane han treng, og unngår konkursen.

I løpet av dei neste månadene inngår Gard fleire gode, langsiktige kontraktar.

Ein ettermiddag kjem Gard heim til far sin. Han har med seg ein konvolutt. I konvolutten ligg det kr 380 000. Gard spør korleis faren klarte å skaffe så mykje pengar på så kort tid. Ole fortel da om salet av bilen. Gard blir rasande og seier at dei straks skal dra til Rolf og krevje at han leverer attende bilen.

Rolf avviser kravet og seier at han synest dei begge bør vere takksame over den hjelpa han gav dei da han kjøpte bilen. At han fekk bilen til ein gunstig pris, speler inga rolle her, meiner han.

Drøft om avtalelova §§ 31, 33 eller 36 kan få rettsleg betydning for avtalen mellom Ole og Rolf om salet av veteranbilen.

Løysingsforslag

Spørsmålet er om salet av veteranbilen er ugyldig. Oppgåva ber om drøfting av tre grunnlag: §§ 31, 33 og 36.

Det blir føresett at partane har utveksla viljeserklæringar, og at dei i utgangspunktet har inngått bindande avtale, jf. hovudregelen om binding i § 7. Det er derfor ikkje nødvendig å behandle spørsmål om binding. Sidan den økonomiske situasjonen til sonen betra seg etter nokre månader, kan ein vurdere å bruke § 39 (tilbakekall re integra). Men det har truleg gått for lang tid etter avtaleinngåinga, og grunngivinga for å kalle attende tilfredsstiller neppe kravet til «særlige grunder». Dessutan ber oppgåva uttrykkjeleg om drøfting av §§ 31, 33 og 36.

I. Er salet ugyldig etter avtalelova § 31?

Tolking: Dersom avtalen skal bli ugyldig etter denne regelen, må Rolf som kjøpar ha utnytta Oles nødssituasjon så grovt at han har oppnådd fordelar som står i eit klart misforhold til vederlaget.

Nødssituasjonen er den dårlege økonomien til sonen og konkurstrussel. Det er ikkje spesielt klart at Rolf utnyttar Oles nødssituasjon, mykje taler for at han prøver å hjelpe han. Sjølv om det var ein klar avstand mellom den pårekna salsverdien til veteranbilen og kjøpesummen, er det lov å kjøpe ein ting med sikte på vidaresal og forteneste utan å karakterisere dette som utnytting. Det vart antyda at salsprisen kunne vere så låg som 600 000, og da er det neppe grov utnytting å prøve å kjøpe bilen for 380 000. Eg kan derfor ikkje sjå at det er eit openbert misforhold mellom pårekna marknadspris og kjøpesum.

Det er så å seie ikkje rettspraksis å finne om rein bruk av § 31. I RT-2012-506 vart Storebrand AS frikjent for krav om ugyldigheit ved sal av samansette spareprodukt til privatpersonar. Høgsterett nytta § 36, og § 31 vart nemnd, men avtalen stod seg. Det verkar som om rettspraksis er svært restriktiv med å gjere avtalar ugyldige på dette grunnlaget.

Det er relevant å samanlikne med «Pushwagnerdommen» (TOSLO-2009-10444), der ein avtale om kjøp av kunst vart kjend ugyldig på grunn av utnytting. Retten nytta § 36, vurderte § 33, men ikkje § 31.

Konklusjon: Avtalen er ikkje ugyldig på grunnlag av § 31.

II. Er salet ugyldig etter avtalelova § 33?

Tolking: Avtalelova § 33 nytta på vår sak vil krevje at Rolf kjende til omstenda da avtalen vart inngått, som gjer det mot rimelegheit og god tru at han krev at avtalen skal haldast.

Omstenda er den økonomiske situasjonen til Oles son. Kjende til: Dei var kjende for begge partane. Strir mot ærlegdom og god tru: Problemet er nok at det neppe strir mot ærlegdom og god tru at Rolf krev at avtalen skal haldast. Prinsippet om at avtalar skal haldast, får større vekt enn dei argumenta som taler for at Rolf har gjort ein dårleg avtale.

Konklusjon: Avtalen er ikkje ugyldig på grunnlag av § 33.

III. Er salet ugyldig etter avtalelova § 36?

Avtalelova § 36 kan føre til at ein avtale blir heilt eller delvis sett til side som følgje av eit urimelig innhald. Ved avgjerda om innhaldet er urimeleg, kan det takast omsyn til stillinga til partane, forhold ved inngåinga av avtalen og forhold som seinare har komme til. Det siste kan i tilfellet vårt dreie seg om at økonomien til sonen har betra seg, slik at han kunne betale attende gjelda si til faren. Rolf og Ole var to likestilte og vanlig oppvakte personar som frivillig inngjekk ein avtale. Sjølv om forhold som kom til etterpå, førte til at Ole angra på avtalen, er ikkje det nok til å gjere avtalen ugyldig, verken heilt eller delvis.

Konklusjon: Avtalen er ikkje ugyldig på grunnlag av § 36.